نام الیوین Mg،Fe)2SiO4) از رنگ سبز زیتونی آن گرفته شده است. کریزولیت نام هم معنی الیوین و پریدوت نام قدیمی گونههای الیوین است.
اطلاعات اولیه
الیوین کانی نسبتا رایجی در بین کانیهای سازنده سنگهاست و مقدار آن در سنگها از سازههای فرعی تا اصلی تغییر میکند. این کانی اساسا در سنگهای آذرین تیره رنگ مانند گابرو ، پریدوتیت و بازالت یافت میشود. و در این نوع سنگها با پلاژیوکلاز و پیروکسنها همراه است. سنگ دونیت تقریبا بطور کامل از الیوین تشکیل شده است. الیوین گاهی در سنگ آهکهای دولومیتی بلورین یافت میشود که در این حالت بر اساس واکنش زیر تشکیل میشود.
2Ca Mg(CO3)2 → Mg2SiO4 + 2CaCO3 + 2CO2
تاریخچه
از زمانهای قدیم در مشرق زمین از نوع شفاف و قیمتی الیوین ، مشهور به پریدوت ، برای تزئین استفاده میشده است. اما تا همین اواخر به آن کریزونیل (مترادف الیوین) و زمرد گفته میشد. این گوهر نزد پیشینیان به نام توپازین معروف بوده که احتمالا از توپازیاس (جزیرهای در دریای سرخ) گرفته شده است. تا سده هجدهم به آن توپاز گفته میشد در آن زمان این نام به گوهر توپاز امروزی داده شده است. و اکنون به آن زبرجد میگویند. اگر چه گوهر سنگهای اولیه بدون شک از جزیره دریای سرخ بدست میآمد اما برای قرنها منشا آن به صورت یک راز بود تا اینکه در اوایل سده نوزدهم کشف شد.
خواص فیزیکی
سطح شکست صدفی دارد. سختی آن 6.5 تا 18 است و چگالی آن 3.27gr/cm3تا 4.37gr/cm3 است. چگالی آن با ازدیاد مقدار Fe افزایش مییابد. جلای شیشهای دارد. رنگ فورستریت ، سبز مایل به زرد کم رنگ تا سبز زیتونی است که با افزایش میزان Fe+2 تیرهتر میشود و تا سبز مایل به قهوهای میرسد.
ترکیب و ساختار شیمیایی
سری محلول جامد کاملی از فورستریت Mg2SiO4 تا فایالیت Fe2SiO4 را میتوان مشاهده کرد. در الیوین معمولی ، مقدار Mg بیش از مقدار Fe+2 است. الیوین جزء گروه سیلیکاتهای جزیرهای (منفرد) میباشند که در آن چهار وجهیهای SiO4 به صورت جدا از هم قرار گرفتهاند و تنها از طریق پیوندهای یونی با کاتیونهای میان روزنهای Fe+2 و Mg+2 به یکدیگر متصل میشوند.
وجه تشخیص
الیوین معمولا با جلای شیشهای ، سطح شکست صدفی ، رنگ سبز و طبیعت دانهای آن تمیز داده میشود. شعله فوتک بر آن تاثیر ندارد. در اسید هیدروکلریک به آرامی حل شده و تبخیر آن به تشکیل ژلاتین منجر میشود.
دگرسانی
الیوینها به آسانی به کانیهای گروه سرپانتین مانند آنتی گوریت Mg6Si4O10(OH)8 دگرسان میشوند. منیزیت ، MgCO3 و اکسیدهای آهن دیگر کانیهایی هستند که در همان زمان از این دگرسانی ایجاد میشوند. الیوینهای موجود در سنگهای آذرین بازیک دگرگون شده معمولا هاله نشان میدهند. این هالهها که حاشیههای هم مرکزی از جنس پیروکسن و آمفیبول دارند بر اثر ناپایداری الیوینهای دما بالا از محیطهایی با دمای پایینتر و حاوی H2O ایجاد میشوند.
موارد استفاده
1. از گونه سبز شفاف آن به عنوان گوهر استفاده میشود که به آن زبرجد میگویند.
2. از انواع غیر شفاف الیوین در صنایع ریخته گری و ساخت آجرهای دیرگداز استفاده میشود.
پیدایش در ایران
در دولریتها و بازالتهای جاده تهران - آبعلی که رخنمونهای آن بطور پراکنده بین جاجرود و رودهن دیده میشود بلورهای شکلدار آن یافت شده است. در بعضی از گدازههای آتشفشانی دماوند ، آندزیت و بازالتهای گردنه حسن آباد جاده تهران - قم ، سنگهای اولترا بازیک برخی از نواحی خراسان و کرمان و پریدوتیتهای حوالی دهکده نحیته خان (حدود پنجاه کیلومتری کرمانشاه - سنندج) ، گابردهای الیوین دار و دونیتهای نیریز فارس بلورهای الیوین دیده شدهاند.
گارنت از مجموعه سیلیکاتها و از کانیهای دگرگونی است و از واژه گراناتوم گرفته شده و از نوع شفاف و تراشخورده آن بهعنوان جواهر بهره میبرند. انحلال آنها در اسیدها به سختی صورت گرفته و بندرت ذوب میشوند. متغیر - برای ایزومورفهای مرتبه بالای آن عناصر Mg- Fe - Ca- Al- V -Cr -Zr -Ti -Mn - Y در کانیها به صورت اولیه یافت میشوند. قرمز روشن تا قرمز تیره - قهوهای تیره - سیاه رنگ اثر خط:سیاه برای اولین بار در ایتالیا کشف شد و از نظر شکل بلور: رمبودودکائدر، رنگ: بیرنگ - سیاه - صورتی - قرمز تیره - سبز روشن - بنفش تیره - قرمز روشن -، شفافیت: غیر شفاف - نیمه کدر، شکستگی: صدفی - نامنظم - خشن، جلا: شیشهای - چرب - ابریشمی، رخ: ناقص- مطابق با سطح و در ردهبندی سیلیکات است همچنین خاصیت مغناطیسی ندارد و منشأ تشکیل آن ماگمایی - پگماتیت - دگرگونی - دگرگونی مجاورتی - آبرفتی است.
همایند کانیشناسی (پارانژ) آن سختی - چگالی - انحلال در اسیدها -رخ - اشعه Xاسفالریت - لوسیت - اویالیت - روبیس- کلریت- بیوتیت- فلدسپات ها- کوارتز است ، از نظر ژیزمان بلوری - آگرگات دانهای - تودهای - فشرده - دانهای در آبرفتها فراوان است و بیشتر در در زونهای ماگماتیک و دگرگونی مجاورتی، اسیدی و کربناتی یافت میشود.
ترکیب شیمیایی گارنتها با فرمول ساختمان کلی A3B2(SiO4)3 بیان میشود. در این فرمول موضع A با کاتیونهای Ca و Mg، Fe+2 یا Mn+2 و موضع B با کاتیونهای Fe+3، Cr+3 اشغال میشود. گارنتها بر اساس فرمول شیمیایی به انواع زیر تقسیم میشوند:
پیروپMg3Al2(SiO4)3 در ترکیب آن معمولاً مقداری Ca و Fe+2 وجود دارد. رنگ آن از قرمز تیره تا تقریباً سیاه تغییر میکند. اغلب شفاف است و به همین خاطر در جواهر سازی مصرف میشود. نام آن از یک واژه یونانی به معنی آتشسان گرفته شده است. رودولیت نامی است که به گارنت ارغوانی یا قرمز مایل به صورتی روشن داده شده و ترکیب آن با دو بخش پیروپ و یک بخش آلماندین مطابقت دارد.
آلماندین Fe3Al2(SiO4)3 در ترکیب این کانی ممکن است Fe+3 جایگزین Al میشود و نیز mg به جای Fe+2 قرار گیرد. رنگ آن از قرمز کاملاً تیره در انوع شفاف و قیمتی تا قرمز مایل به قهوهای در گارنتهای نیمه شفاف و معمولی تغییر میکند. نام این کانی از محلی در آسیای صغیر معروف به آلاباندا، که در زمانهای گذشته گارنتها در آنجا تراش و صیقل داده میشدند، گرفته شده است.
اسپسارتین Mn3Al2(SiO4)3 در ترکیب آن معمولاً Fe+2 جای مقداری Mn را میگیرد و Fe+3 تا حدودی جانشین Al میشود. رنگ مایل به قهوهای تا قرمز دارد.
گروسولار (آمونیت یا سنگ دارچین): Ca3Al2(SiO4)3 در این کانی اغلب Fe2+ جایگزین Ca میشود و Fe+3 به جای Al قرار میگیرد. به رنگهای سفید، سبز، زرد، قهوهای دارچینی، قرمز کمرنگ یافت میشود. نام آن از واژهای در گیاهشناسی برای نوعی انگور فرنگی، به علت رنگ سبز روشن اولین گروسولار، گرفته شده است.
آنداردیت کانی نسبتاً فراوانی است. در ترکیب آن ممکن است جایگزینی Al به جای Fe+3 و نیز Fe+2، Mn+2 و Mg به جای Ca رخ دهد. رنگ آن سایههای مختلفی از زرد، سبز، قهوهای تا سیاه را نشان میدهد. رمانتویید نوعی آندرادیت سبز رنگ، با جلای الماسی است که به عنوان جواهرات مصرف میشود. آندرادیت از نام کانی شناس پرتغالی دی آندردا گرفته شده است.
اوارویت رنگ سبز زمردی دارد و از نام کنت کنت اوارو گرفته شده است.
مصارف
کاربرد نوع شفاف گارنت به دلیل زیبایی و چشم نوازی آن در تولید سنگ های قیمتی است. ولی انواع مات آن به علت استحکام و زبری، در تولید سمباته و همچنین تولید فیلتر تصفیه آب استفاده می شود.